Beweging in de Sovjet-Unie?

Jullie hebben waarschijnlijk in de kranten wel gelezen over onze arrestatie in Moskou. Gearresteerd zijn we niet maar we hebben wel een hoop meegemaakt in de 6 weken die we in de S.U. geweest zijn. Hieronder een verslag over wat activisten daar doen en over wat wij gedaan en gedacht hebben.

Vooraf
Het was schipperen tussen gevoelens van solidariteit en een kritische instelling. Solidariteit met hun pogingen een alternatief voor 'de' kapitalistische economie vorm te geven, en met het feit dat ze een basis gelegd hebben voor een meer collectieve samenleving. Kritisch omdat je kunt zien dat men veel verder dan die basis niet is gekomen. De voortdurende druk vanuit het westen is daar debet aan (interventieoorlogen na de revolutie, W.O. II, de koude oorlog), maar nog belangrijker is waarschijnlijk dat 'vadertje tsaar' is vervangen is door een partijtop die zijn patriarchale trekjes bepaald niet onder controle heeft. Even waren we bezorgd over hoe je kritisch over de Sovjet-Unie kunt schrijven zonder anticommunisme in de hand te werken. Die bezorgdheid verdween naarmate we ons ernstiger afvroegen of communisme eigenlijk wel bestaat in de Sovjet-Unie.

We besloten gewoon maar op te schrijven wat we meegemaakt hebben, omdat we het belangrijk vinden dat er meer informatie komt over de Sovjet-Unie; vanuit een betrokkenheid met bevrijdingsbewegingen in Midden-Amerika, Zuid-Afrika, e.d., omdat die na een revolutie bijna wel gedwongen zijn enigszins volgens sovjetmodel hun land op te bouwen. De Sovjet-Unie is immers de enige grootmacht waar ze steun van te verwachten hebben. Steun waar je volgens ons ook weer veel vraagtekens bij moet plaatsen. Want was is economische collectiviteit in de Sovjet-Unie nou eigenlijk meer dan dat het arbeidsethos hoogtij viert, de creativiteit van mensen de nek omgedraaid word, de klassenstrijd gereduceerd is tot looneisen en gelijke kansen in het onderwijs, en dat mensen die ongelijkheid aankaarten de mond gesnoerd krijgen. Die laatste mensen hebben we geprobeerd te vinden.

Zes weken in de Sovjet-Unie is lang genoeg om veel te zien en oeverloos te kletsen, maar te kort om precies alles te snappen. Daarom is dit slechts een ratjetoeverslag over wat activisten daar doen en wat wij gedaan en gedacht hebben.

Vrede
Iedere staatburger in de Sovjet-Unie heeft de plicht zich met vrede bezig te houden. Het woord vrede valt zo vaak op TV en is zo vaak te lezen op billboards langs de weg dat je er helemaal niet góed van wordt. Ontelbaar zijn de monumenten die de herinnering aan de tweede wereld oorlog levendig moeten houden. Je krijgt soms het gevoel dat de oorlog nog maar pas is afgelopen. Misschien is dat te begrijpen als je weet dat een groot deel van de Russische bevolking door de nazi's is uitgemoord en het land na de tweede wereld oorlog voor de zoveelste keer totaal in de vernieling lag. Een jongen die we spraken meende dat het verlangen naar vrede bij de Russen dieper zit dan bij de Amerikanen. Amerika heeft op eigen bodem immers nooit oorlog meegemaakt (afgezien van de burgeroorlog). De monumenten waren in zijn ogen dan ook eerder patriottisch dan militaristisch. Toch gaf de show rond vrede ons een onbehaaglijk gevoel. Je verplicht met een onderwerp moeten bezighouden stimuleert mensen uiteraard niet om er creatief over na te denken. Het gaat ze tegenstaan, en kritisch geesten vragen zich af wat er achter deze façade verborgen gaat. Waarschijnlijk niet alleen vredelievendheid maar vooral de economische en technologische onhaalbaarheid van een verdere wapenwedloop. Maar dat hang je de bevolking natuurlijk niet aan de neus. Om mensen op een andere manier wel te laten geloven dat het economisch goed gaat is een ware technologie-cultus in het leven geroepen. Op een verloren middag bezochten we het 'museum van de technologische vooruitgang'. Je moet je daar een groot park voor dagjesmensen bij voorstellen met paviljoens waar kosten noch moeite zijn gespaard. Uit luidsprekers klinkt overal dezelfde warenhuismuziek. Het ruimtevaartpaviljoen had veel hoge ruimten met glas in lood en deed bijna kerkelijk aan. Hier kunnen mensen in een gewijde sfeer de wonderen van de technisch aanschouwen die daar als relikwieën liggen uitgestald.

Groeppa Doverija
"Wederzijds vertrouwen kan de wereld ontwapenen". Dat is zo'n beetje de kern van hoe deze onafhankelijke vredesgroep denkt over vrede. Wat ze willen is dat er naast de onderhandelingen tussen Reagan en Gorbatchov meer contact zou moeten zijn tussen mensen van Oost en West. Inzicht in elkaars leven en uitwisseling van ideeën vinden zijn belangrijker dan rekensommetjes over hoeveel raketten de een moet afschaffen alvorens de ander een tank minder gaat produceren. Daarnaast zeggen zij geen kritiek te willen uitoefenen op de regering (hoe zouden ze ook kunnen). Dat dit een overlevingsstrategie is zal iedereen duidelijk zijn. Het is immers verboden je autonoom te organiseren. Dat zij in tegenstelling tot andere groepen nog bestaan komt doordat ze zich beroepen op hun plicht om met vrede bezig te zijn. Tot nu toe is slechts een van hun leden, Sjatrafka, een van de mensen van het eerste uur, op grond van politieke motieven gearresteerd (anderen zitten vanwege allerlei rotsmoezen vast). Sjatrafka werd gearresteerd toen hij in de bossen van Siberië waar hij werkte, aan arbeiders een pamflet uitdeelde waarin de ideeën van Groeppa Doverija uitgelegd werden. In zijn vonnis staat letterlijk: "… het pamflet bevat een oproep om onafhankelijke sociale groepen op te richten in de Sovjet-Unie om een dialoog te organiseren tussen de USSR en de USA. Dit betekent dat er groepen opgericht worden lós van de strijd voor de redding van de mensheid die geleidt wordt door de regering…" Na vier jaar kamp is hij onlangs het land uitgezet.

Leden van de Groeppa worden voortdurend geïntimideerd. De meesten verliezen geleidelijk aan hun banen, terwijl werkeloos zijn vanaf twee maanden een misdrijf is waarvoor je in de bak kunt komen. Na in onze ogen onschuldige demonstraties lopen ze telkens kans in de gevangenis of een psychiatrische inrichting te komen. Vladimir Brodsky zit nu al een jaar in een kamp in Tomsk, Siberië. Een zeventien jarig meisje, Anjoeta Fadejeva, heeft een paar maanden in een psychiatrische inrichting gezeten omdat ze een petitie ondertekend had waarin gepleit werd voor een atoomvrije zone rondom Leningrad. We kregen het verhaal te horen over een man in een psychiatrische inrichting. Niet iemand van hun groep maar iemand die geheel in z'n eentje actie ondernomen had. Hij had een brief geschreven aan Lenin met een waslijst aan klachten en die brief op het rode plein bij het Mausoleum van Lenin neergelegd. Natuurlijk werd hij meteen gearresteerd en toen men vroeg wat hij gedaan had, antwoordde hij: "Jullie zeggen toch altijd dat Lenin bij ons is, dat hij lééft? Daarom heb ik hem geschreven." Maar de KGB houdt niet van die humor.

De telefoons van activisten worden regelmatig afgesloten en als er in Moskou iets bijzonders aan de hand is krijgen zij op voorhand al huisarrest. Toen de Greenham Commonvrouwen officieel op bezoek waren bij het Kremlin wilden ze ook op bezoek bij Olga en Juri Medvedkov van de Groeppa. Die hadden echter huisarrest. In de praktijk staan er dan een paar KGB'ers bij je deur en mag je er niet uit of in. De Greenham Commonvrouwen hebben toen gedreigd een vredeskamp voor de deur van de Medvedkovs op te zetten, met westerse pers en al. De KGB'ers wisten niet hoe snel ze weg moesten komen. Het is duidelijk dat westerse vredesgroepen erg belangrijk voor hen zijn. Ook waren er een keer Duitse Groenen op bezoek bij de officiële jongerenbeweging, de Komsomol, die zich natuurlijk ook met 'mir' bezighouden. Een jongen van Groeppa zat op dat moment net vast op een politiebureau. De Groenen hebben toen gedreigd met een actie voor het politiebureau waardoor de jongen vrijkwam.

Het is ook wel grappig dat de Komsomol hun buitenlandse gasten tegenwoordig wat 'persoonlijker' ontvangen, sinds de Groenen hen verteld hebben dat ze het veel leuker vonden aan de keukentafel van de Medvedkovs te praten over vrede, niet-militaristische opvoeding van kinderen en wat al niet meer, dan aan een vergadertafel in het Kremlin formaliteiten uit te wisselen. Hoewel de activiteiten van de Groeppa voor onze begrippen niet zo radicaal zijn, ze lezen samen boeken van Gandhi en Tolstoi over pacifisme, ze uiten geen kritiek op de Russische regering, ze houden rustige demonstraties, wat inhoudt dat ze met een aantal mensen op een plein gaan staan met leuzen op borden geschilderd of met petities die je kunt ondertekenen, zijn ze voor de Sovjetregering zeer bedreigend. Ze maken zich immers los van diens paternalisme en gaan autonoom aan de slag. Bovendien verlangen zij een open samenleving en is de regering waarschijnlijk doodsbang voor kapitalistische invloeden. Deels terecht, omdat de nog steeds burgerlijke mentaliteit van veel Sovjetburgers niet ongevoelig is voor de verleiding van kapitalistische consumptiegoederen. Maar deels blijft de regering daarmee ook gevangen in hun dogmatische denken dat er buiten 'het' communisme allen 'het' kapitalisme kan bestaan. En bovendien zijn ze waarschijnlijk bang dat openbaar wordt dat hun opvatting van communisme niet alles is. Willen ze hun illusies overeind houden of hun macht?

De Groeppa bestaat uit heel verschillende mensen die het leven ook al zuur gemaakt wordt om andere redenen en daarom sneller de stap nemen om het risico te lopen dat de KGB nog meer zijn aandacht op hen vestigt. Veel Joodse mensen, mensen van andere religies, kunstenaars, wetenschappers en jongeren (b.v. hippies) en een aantal die officieel verzocht hebben te mogen emigreren. In het begin vonden we ze een beetje IKVig, maar later bedachten we dat het niet te vergelijken is. Ze zijn ontzettend moedig en halen het onderste uit de kan van wat onder die omstandigheden mogelijk is, terwijl het IKV over het algemeen op safe speelt. We hebben ons ook afgevraagd wel politiek systeem ze dan voor zich zagen, als ze zo heel duidelijk de gebreken van het systeem en de ideologie in hun eigen land zien. Hoewel ze over het algemeen heel voorzichtig zijn daar uitlatingen over te doen, als groep laten ze zich daar sowieso niet over uit, vertelde Juri ons een keer dat hij veel hoop had op een soort geliberaliseerd socialisme, zoals dat in Hongarije is (Gorbatchov was op dat moment in Hongarije). Iets anders is dat er zoveel religieuze mensen in dit soort groepen zit. Terwijl wij, vanuit onze situatie religie alleen maar associëren met onderdrukking en bevoogding, blijkt het voor mensen daar een vorm van verzet te zijn. Ook heel veel jongeren noemen zich religieus of zijn geïnteresseerd in oosterse mystiek. Maar eigenlijk is het logisch dat in een land waar alles draait om arbeid, economie, kortom de materiële kant van het leven, mensen gaan zoeken naar iets anders. En hoewel behalve de Russische orthodoxe kerk, alle religies in de praktijk verboden zijn is religie het enige 'andere' waar via de overlevering en via symbolen die je nog kunt zien (kerken, iconen, enz.) informatie over is en waar mensen een gevoel van ethiek, gevoelsmatigheid én oppositie aan kunnen ontlenen. De staat gebruikt religieuze symbolen zo voor haar eigen motieven, zoals in het ruimtevaartmuseum.

Nederlander gearresteerd in Moskou??
Olga en Juri zijn op dit moment zo'n beetje de spil van de groep en hun flat in een van de voorsteden van Moskou fungeert als actiecentrum. Beiden zijn sociaal geograaf, maar sinds hun vredesactiviteiten zijn ze qua positie steeds verder gezakt, totdat ze een tijdje geleden te horen kregen dat ze niet meer nodig waren. Dat gebeurde vlak na Tsjernobyl. Na de ramp had de Groeppa een open brief aan de regering verstuurd waarin ze allerlei dingen eisten, zoals stopzetting van de kerncentrales in Rusland en de omliggende landen (voor altijd), accepteren van hulp uit het westen, betere informatie en verstrekking van geigertellers zodat mensen zelf verhoogde radioactiviteit kunnen meten. Geigertellers zijn in de Sovjet-Unie nergens vrij te krijgen en het bezit ervan wordt gezien als een poging tot spionage. De Groeppa is zich volledig bewust van de samenhang tussen kernwapens, kernenergie en industrie (aluminium).

Ze hebben verder twee straatacties gehouden. Eén in het Gorkipark, waar ze met spandoeken en bordjes stonden tegen kernenergie en kernwapens en waar ze handtekeningen verzameld hebben en gepraat met voorbijgangers. Ze verzamelden 50 handtekeningen en behoorlijk wat positieve reacties. Dat is daar heel wat. Vervolgens werden ze door de KGB opgepakt en afgevoerd. Omstanders maakten ruzie met de politie en probeerden de arrestatie te verhinderen. Daarna hebben ze enkele uren vastgezeten op het politiebureau (3 uur is de maximaal vastgestelde tijd voor identiteitscontrole e.d.). Twee mensen van hun groep en hun zoontje deden hetzelfde op het rode plein. Zij werden een tijdje in een psychiatrische inrichting vastgehouden en hun zoontje in een weeshuis. Met veel moeite hebben ze hem daar weer uit weten te krijgen. De vrouw vertelde dat ze door de psychiaters ondervraagd waren over het aantal mensen van hun groep, wanneer en hoe vaak ze bij elkaar komen. Toen ze weigerde daarop te antwoorden, omdat het niets met haar psychische gesteldheid te maken had, antwoordde hij dat hij haar die vragen toch echt alleen omwille van haar gezondheid stelde, als psychiater.

In de tijd dat wij in Moskou waren hebben ze een aantal keer gedemonstreerd tegen het feit dat ze ontslagen zijn. Niet dat ze het werk zo inspirerend vonden, maar omdat werk een noodzaak is voor activisten en natuurlijk vanwege de inkomsten. Zonder werk kunnen ze bovendien van parasitisme worden beschuldigd. Elke keer konden ze na een paar uur op het politiebureau gezeten te hebben weer gaan. Nadat het definitief duidelijk was dat ze ontslagen waren, werden ze een keer preventief opgepakt en afgevoerd naar huis, waar ze huisarrest kregen voor die dag. Wij stonden ondertussen te wachten op het Frederich Engelsplein waar ze zouden demonstreren. Opeens kwamen twee vrienden van de Medvedkovs op ons aflopen die ons vertelden wat er gebeurd was en of wij dat een aantal journalisten wilden vertellen die daar rondhingen. Direct daarna kwamen er twee kleerkasten op ons af en arresteerden de twee. Ik wist niet of ik nu moest gaan schreeuwen of die KGB'er aan z'n mouw moest trekken. Het leek allebei niet zo slim. Ondertussen stonden op het plein overal groepjes agenten en KGB'ers (net zo gemakkelijk te herkennen als hier). Toch wel een beetje met trillende knietjes langs ze gelopen om die journalisten te vertellen wat er gebeurt was. Behalve ons een beetje nors nastaren deden ze niks. De twee die gearresteerd waren werden later de stad uitgezet en onder begeleiding naar Gorki gebracht waar ze wonen.

Na moskou gingen we zuidwaarts richting Georgië en pas vier weken later zagen we Olga weer. Juri zat ondertussen voor 10 dagen vast vanwege geweld tegen een politieagente (smoes dus) en Olga had een boete van 200 roebel (maandsalaris) gekregen vanwege licht verzet tegen een agent. Blijkbaar begon de KGB toch te balen van hun vasthoudendheid. Olga wilde in de tijd dat Juri vastzat toch nog een keer demonstreren, al was het alleen maar om te laten zien dat ze zich niet liet intimideren. Ze vroeg ons om haar en Dina Zisserman (de vrouw van Vladimir Brodsky) met de auto naar het plein te brengen waar ze wilden demonstreren tegen het feit dat Juri en Vladimir vastzaten. Wij spraken af dat Michèl hun zou afhalen en ik met een fototoestel alvast op het Gorkogoplein zou wachten. Eigenlijk moesten we die dag nog naar Kalinin (je moet je in de Sovjet-Unie strikt aan een reisschema houden) en onze auto kon niet harden dan 60 km per uur vanwege kaduke rem, het ontbreken van twee schokdempers en een afgebroken uitlaat. Maar we vonden dit belangrijk genoeg om Intourist en de verkeerspolitie (plusminus elke 50 km is een post langs de weg die doorbelt waar je zit) langs de weg de zenuwen te laten krijgen over onze vertraging. Op het Gorkogoplein verzamelde zich geleidelijk aan steeds meer politie, een arrestatiebus stond klaar en de KGB was ook al vertegenwoordigd. Ze wisten al dat er iets zou gebeuren en hadden daar blijkbaar niet veel zin in. Er waren immers veel buitenlanders in de stad vanwege de Goodwillsportspelen en niet ver van het plein vandaan was een groot Intouristhotel. Het was duidelijk dat Olga en Dina geen stap op het plein hoefden te zetten. Het duurde allemaal vreselijk lang. Op een gegeven moment taaide de politie af en wist ik dat er iets gebeurd was. Ik kon niets meer doen dan wachten. Overigens was ik helemaal niet bang dat er iets met Michèl gebeurd zou zijn. We hadden inmiddels gemerkt in een aantal soortgelijke situaties dat wij, als buitenlanders, met zijden handschoentjes aangepakt werden. Misschien is dat een beetje naïef, je weet immers maar nooit. Er is wel eens een Belg gearresteerd die Bijbels stond uit te delen en ook twee Noren die bezopen in een fontein stonden te springen. Die hebben een behoorlijk lange gevangenisstraf gekregen.

Maar goed, Michèl kwam een tijdje later en het bleek dat ze onderweg aangehouden waren. Michèl moest uitstappen en meegaan naar een politiehokje aan de overkant van de weg, waar ze gingen zeuren over zijn paspoort, visum, waar zijn 'vrouw' was, de auto en alles wat ze maar konden verzinnen om de tijd te rekken. Michèl mocht niet terug naar de auto. Ondertussen was er een militia-auto bij onze auto gaan staan en een agent sommeerde een stadsbus om naast de auto te blijven staan. Michèl kon dus niet meer zien wat daarachter gebeurde. Hij zag alleen een hele hoop voeten onder de bus, waarschijnlijk probeerden ze Olga en Dina en de kinderen uit de auto te krijgen. Opeens zag Michèl de neus van onze auto langzaam voor de bus uitkomen. Twee KGB'ers zaten voorin en wilden wegrijden. Michèl werd toen echt heel kwaad en rende naar de auto toe. Een KGB'er die in de bus stond greep hem en terwijl Michél hem een paar rammen op zijn arm gaf om los te komen reed de auto weg met Olga en Dina achterin. Een agent probeerde Michél te kalmeren met de mededeling dat de auto zo weer terug zou zijn. En inderdaad bracht een van de KGB'ers het stuk blik na 5 minuten weer terug, maar wel leeg. We gingen er vanuit dat ze na de gebruikelijke drie uur weer vrijgelaten zouden worden (wat achteraf ook zo bleek te zijn) en we zijn naar Kalinin vertrokken. We besloten zondag vrienden van hun te bellen om te horen hoe het afgelopen was en om te horen of Juri vrijgelaten was. Maar in Leningrad wilden we ook allemaal mensen opzoeken en hadden we er niet bij stilgestaan dat het misschien wel moeilijk was om buiten de stad te bellen. Uiteindelijk konden we nergens een telefooncel vinden van waaruit je naar Moskou kon bellen. Vanuit Intourist-hotels wilden we dat niet doen, omdat de KGB alle gespreken afluistert en we hun niet op het spoor wilden brengen van mensen van wiens activiteiten ze misschien nog niet op de hoogte waren. We zouden hun wel proberen te bereiken vanuit Nederland. Stom van ons want Olga heeft waarschijnlijk gezien dat Michél op die KGB'er insloeg, heeft zich zorgen gemaakt omdat ze niets meer van ons hoorde en heeft het verhaal doorgegeven aan de Nederlandse ambassade en later aan Shatrafka die net in die week het land uitgezet werd.

Zo kwam het gerucht de wereld in dat ene Nederlander in Moskou gearresteerd was (bekijk de krantenberichten). Onbezorgd en blij weer terug te zijn in Amsterdam troffen we daar mensen aan die we vijf slapeloze nachten bezorgd hadden. Zoen voor iedereen die zich druk om ons gemaakt heeft en om de mensen die daar wél om het minste of geringste opgepakt worden. Juri is overigens na die tien dagen weer vrijgelaten.

Hips, punks en komsomoljongeren
Hippies en punks kunnen het in de Sovjet-Unie goed met elkaar vinden. In de zomer ontmoeten ze elkaar in het Gogolparkje en maken soms gezamenlijk ruzie met heavy metals die vinden dat je wel anders kunt denken, maar dat je dat niet overduidelijk moet laten zien en die kwaad zijn dat hun meisjes ingepikt worden. Een eindje verderop in een ander parkje zitten de 'wijze mannen', de iets oudere hippies die zich bezighouden met Oosterse mystiek en ander gefilosofeer. Dan heb je nog de 'beatlemen' en de drugsscene (ook veel alcohol). Voor ieder clubje een parkje. Zoals te verwachten irriteert dat soort jongeren de KGB bijzonder en worden ze regelmatig uit de parkjes verdreven of voor kortere tijd gearresteerd. Laatst stond er in een literair blad daar een artikel waarin de schrijver zich afvroeg wat die jongelui bezield. Een leraar reageerde daarop met een artikel dat er maar een speciale gevangenis gebouwd moest worden, waar al dat tuig dan maar in moest. Hij stelde voor om die gevangenis 'Strawberryfields for ever' te noemen. Een al wat oudere jongen die geflipt was op de theaterschool, omdat hij geen zin had in propagandatoneel, vertelde dat de KGB opeens bij hem op bezoek kwam en hem maande dat hij nu eindelijk aan zijn officiële carrière als dichter moest beginnen en dat hij bijvoorbeeld een aantal stukken kon schrijven tégen punks.

De dag dat de Medvedkovs preventief opgepakt waren gingen we, na met de journalisten gepraat te hebben, naar het Gogolpark, dat in de beurt was. Omdat de wereld in Moskou voor ons uit dat soort groepjes bestond vonden we het op dat moment raar dat op het ene plein een groep politiek actie staat te voeren en ergens vlakbij mensen zitten die op hun manier ook politiek zijn, maar dat daartussen geen verbinding bestaat, behalve via een paar individuen. Wij gingen daar op de leuning van een bank zitten kletsen met een aantal mensen toen er langzaam een militia-auto dichterbij kwam. Een deel van de hips en punk stoof naar alle kanten weg, de rest bleef zitten. Zitten is geen misdrijf nietwaar. De auto stopte en een agent zei dat we van die leuning af moesten. Ze hadden wel door dat wij buitenlanders waren dus ons lieten ze verder met rust. (!) Maar effe later kwamen er twee arrestatiebusjes en werden er willekeurig wat mensen opgepakt. Ook weer niet willekeurig, want iedereen die met ons gepraat had zagen we later in het busje zitten. Ze leken er niet erg van ondersteboven, lachten en zwaaiden naar ons. Blijkbaar de gewone gang van zaken. Terwijl we met de rest het park uitliepen begon een jongen met Michél te praten. Hij had de hippies en de punks pas drie dagen geleden ontdekt in het park, vond ze aardig en was daarom iedere dag teruggekomen. Ook hij werd effe later gearresteerd. Met een heel stel niet gearresteerden zijn we toen naar een heel hoog flatgebouw gegaan, naar binnen gelopen en hebben we de rest van de avond op een dak hoog boven Moskou doorgebracht en gepraat over van alles en nog wat.

Over krakersters hebben ze wel gehoord. Hun regering was daar zeer over te spreken (zolang ze in het Westen blijven). Zij hadden zich daar een soort komsomolstyle radikalinskys bij voorgesteld. Alles wat anti-imperialistisch is, is in hun ogen al snel iets van De Partij en dus saai. De komsomol is de officiële jongerenbeweging in de Sovjet-Unie. Alle jongeren zijn min of meer verplicht lid van die organisatie en als je er geen lid van bent ben je zeer verdacht. Nu heb je natuurlijk fanatieke en minder fanatieke leden. Vermoedelijk zijn het de fanatiekelingen die met mitrailleurs en in de houding monumenten staan te beschermen (12-15 jaar). De komsomol is ook aanwezig op alle anti-imperialistische en anti-apartheidsmanifestaties, net als wij dus maar met dat verschil dat zij dat verplicht moeten doen, (oudere) leiders hebben en onderdeel uitmaken van het propaganda-apparaat dat geen interne kritiek toelaat. Een meisje vertelde ons van een komsomoljongen die op een gegeven moment in het Gogolpark kwam en zei dat hij niet meer bij hen weg zou gaan totdat hij hun weer op het goede pad gebracht had. Maar intussen zijn zijn haren al tot op zijn tenen gegroeid en is hij zelf 'het goede spoor' al aardig kwijt. Gelukkig voor hem. Ze waren dus heel verbaast dat wij krakers waren, mensen zoals zij (zo ongeveer). Sommigen van hun zitten nog op school (de jeugdcultuur is hier nog heel jong), anderen vertelden dat ze proberen zo min mogelijk te werken of in elk geval baantjes te vinden waarbij ze zo veel mogelijk tijd overhouden om echt te leven. Ze houden zich niet zo bezig met staatspolitiek, maar proberen een eigen subcultuur op te bouwen. Over het algemeen zijn ze het wel eens met een aantal economische uitgangspunten van hun regering. Alle primaire levensbehoeften zijn bijvoorbeeld goedkoop. Gas, licht, water, wonen en brood. Ze verkopen in de Sovjet-Unie echt het lekkerste zuurdesembrood van de hele wereld en het kost maar 40 cent en is overal te krijgen. In Nederland moet je daarvoor naar elitaire winkels en ben je kapitalen kwijt, het kan dus ook gewoon.

grafati.jpg (35330 bytes)

Wij vertellen hun over jattassen waarmee (of zonder) bij ons de kapitalistische warenhuizen geplunderd worden en zij vertellen dat ze ook wel jatten. Alles wat niet direct primaire levensbehoefte is, is immers duur en bovendien jat de regering ook van hun, hun tijd vanwege de arbeidsplicht, hun vrijheid. Ze vragen ons het hemd van het lijf over hoe wij over Reagan denken, hoe mensen in Nederland over de Russen denken en of het anti-communisme na Tsjernobyl toegenomen is. Wij vertellen hun van acties bij het Amerikaanse consulaat, dat Russen niet als monsters gezien worden, behalve door een minderheid van verstokte conservatievelingen en dat de meeste mensen zich na Tsjernobyl vooral druk maken over kernenergie en pas in de tweede plaats kwaad zijn op 'die Russen'. We hadden al vaker gemerkt dat mensen in de Sovjet-Unie Tsjernobyl meer koppelen aan vrede, internationale verhoudingen, dan aan het gevaar van op zich die vorm van energie opwekken.

Hoewel zij zich ook bijzonder kwaad maakten over de technocrazy van hun land, hadden we niet het gevoel dat ze wakker lagen van een overdosis radioactiviteit die ze ongetwijfeld binnenkrijgen. Gebrek aan informatie. Alleen kritische én gestudeerde mensen wisten wel hoe de vork in de steel zat.

Het werd donker en koud en we besloten maar weer eens echt af te dalen naar de straat. Op weg naar het huis van Irina kwamen we een jongen tegen die gearresteerd was in het park. Hij vertelde dat ze grover behandeld waren als anders en dat ze een preek gekregen hadden dat ze niet met buitenlanders moesten praten, omdat die hun toch alleen maar kapitalistische anti-sovjet dingen aan de neus zouden hangen. Wat trouwens het laatste van onze bedoeling was.

Irina woont in een communale woning, d.w.z. dat je met meerdere mensen gebruik maakt van een keuken e.d.. Nou ja, een officiële woongroep dus. Het probleem is alleen dat je niet mag kiezen met wie je wilt wonen. Irina heeft het geluk dat er bij haar in huis wel aardige jonge mensen wonen. Vlak na de revolutie zat er wel idealistische motivatie achter communale woningen en het is een goede oplossing voor de woningnood, maar nu balen de meeste mensen er behoorlijk van. Je zal maar met een aantal etters in zo'n huis wonen. Waarom ze geen systeem hebben dat je je als woongroep in kunt schrijven voor een communale woning is wel duidelijk. Ook in de Sovjet-Unie streeft men naar het burgerlijke eengezinsmodel en de regering zou het bepaald niet zien zitten als overal groepjes hippies of punks samen in een huis zouden gaan wonen. Er zouden dan immers wel eens ' revoluties' kunnen gaan broeien zoals Marx die (in de opvatting van de Partij) waarschijnlijk niet bedoeld heeft.

Tsjernobyl
Eerst waren we van plan om ook naar Kiev te gaan, maar na de ramp in Tsjernobyl besloten we via Leningrad terug te gaan. Intourist Amsterdam vertelde ons dat we dat in Moskou moesten regelen en dat ze een telegram gekregen hadden dat het toeristen niet moeilijk gemaakt zou worden hun route te wijzigen.

In Moskou zeiden wij dus tegen een charmante Intouristdame dat we niet naar Kiev wilden. Vriendelijk vroeg ze, "Goh, waarom niet?". Wij zeiden vanwege Tsjernobyl. "Vanwege Tsjernobyl? Ik begrijp u niet. Het is geen enkel probleem om naar Kiev te gaan. Ik ben er zelf vorige week ook nog geweest". Als je Intourist moet geloven zijn ze er allemaal net geweest, met hordes toeristen. Wij zeiden dat je radioactiviteit niet kan zien en dat we niet voor onze lol naar een zwaar radioactief besmet gebied zouden gaan. Nors zei ze nog eens dat dat ons probleem was. Officieel is er niets aan de hand. Vriendelijk hebben we hun medegedeeld dat ze op hun hoofd konden gaan staan, maar dat wij niet naar Kiev zouden gaan. De dagen erna werd het een dagelijks terugkomende bezigheid om effe te zeuren bij Intourist en uiteindelijk was het dan geregeld. Ze hadden ons alleen niet op de campings gepland, maar in dure motels van fl. 100,= per nacht. Bovendien moesten we het hele traject via Kiev evengoed gewoon betalen. Die macht hebben ze natuurlijk.

Welke maatregelen werden er in de Sovjet-Unie zoals genomen na de kernramp in Tsjernobyl? Ten eerste werden de mensen te laat geëvacueerd. Een aantal naar Gomol waar ze later weer weg moesten omdat bleek dat de radioactiviteit in Gomol veel hoger was dan in Tsjernobyl vanwege de wind die aldoor in die richting gestaan had. Onverstelbaar hoe het hun is gelukt die blunder aan het verstand te brengen van mensen die dus van de regen in de drup geëvacueerd zijn.

Op de vraag of al die natuurwetenschappers dat niet hadden kunnen weten, antwoord Juri kwaad: "Ach, wat wetenschappers, ze hebben gewoon bureaucratisch een cirkel om de centrale getrokken en zich het hoofd gebroken over hoe de zaak te verdoezelen". Kiev is op dit moment de schoonste stad ter wereld. Dag en nacht worden straten, huizen en bomen in het sop gezet en schoongespoeld. Er is in het gebied ook een campagne gevoerd voor abortus en er zijn keizersneden uitgevoerd als het embryo al te groot was om geaborteerd te worden. Vrouwen hebben daarin toegestemd, wat moesten ze anders. Shit dat vrouwen zich in de Sovjet-Unie niet autonoom kunnen organiseren (er bestaat wel een officiële vrouwenbeweging, maar ja …) zodat ze iets met hun woede kunnen proberen te doen. Olga en Juri kopen hun groentes nu niet op de staatsmarkten, maar van boeren uit de omgeving en ze hebben een ionenkatalysator in de waterleiding geplaatst. Dat ding houdt chemische stofdeeltjes tegen. Ze maakten zich ook druk om het feit dat het toerisme was afgelopen na Tsjernobyl, met name dat er minder vredesactivisten uit de rest van de wereld op bezoek kwamen, waardoor hun groep weer meer in een isolement terecht komt.

Mensen aan wie we vertelden welke maatregelen in Nederland genomen waren reageerden vaak verbaasd en geschokt. De bedrijfsleider van een kolchoz waar we op bezoek waren, die we naar zijn mening vroegen over Tsjernobyl en die we vertelden over spinazie, koeien op stal en rellen in Wackersdorf zei dat 'we' van Tsjernobyl konden leren dat een nucleaire wapenwedloop het einde van de wereld kon betekenen en dat hun regering zich daarom zo inspande om in onderhandelingen met de V.S. te komen tot een vermindering van nucleaire wapens. Kritiek op nucleaire technologie deed hij af met het eeuwige argument dat we in onze moderne wereld niet meer zonder kernenergie kunnen. In hun technologie vinden communisten (in de Sovjet-Unie) en kapitalisten elkaar.

Vrouwen in de Sovjet-Unie
We waren toch al drie weken in Rusland, maar we hadden alleen nog maar monumenten gezien van mannelijke helden, maar nergens een beeld van Aleksandra Kollontai. Zij was een van de leidende figuren in de tijd van de revolutie en daarna, maar ze was ook heel kritisch over het verloop van die revolutie, met name wat betreft de positie van vrouwen. Herhaaldelijk kreeg zij zelfs van Lenin te horen dat ze niet zo moest zeuren over die vrouwen, totdat ze uiteindelijk monddood gemaakt werd op een ambassadeurspost in Noorwegen.

Verder veel beelden van soldaten, tanks, enz., eerbetoon aan de mannelijke strijdbaarheid.

We waren op doortocht naar Georgië en moe van het gehang in de auto gingen we even uitrusten in een park in Charkov. We zagen bij de ingang van het park al dat er een of ander indrukwekkend bouwwerk aan stond te komen. Er was een brede marmeren oprijlaan met aan weerszijden kleine monumenten, die refereerden aan de grote patriottische oorlog (W.O. II). Door de bomen konden we niet zien wat er aan het einde van de weg was. Daar verwachtten we ook niet veel van, en we waren blij onze verslapte beentjes weer eens te gebruiken. Opeens waren alle bomen weg en stonden we op een plein met een kolossaal beeld van een vrouw. Droef keek zij in de verte, haar grote lijf in een jaren '40 outfit gehuld. Aan haar voeten brandde een eeuwig vuur en uit de diepte klonk een dof geluid, boem… boem… boem… Het kloppend hart van de moeder die haar kinderen de oorlog in ziet gaan. (!)

De gelijkheid tussen mannen en vrouwen is volgens de sovjetregering al bereikt. We zagen inderdaad vrouwen als schilderessen aan de voorgevels van huizen, vrouwen in de bouw. We zagen ook vrouwen werken aan de weg, maar hun taken verschilde van die van de mannen. Zij schepten het hete asfalt op de weg en mannen op grote machines walsden het vervolgens uit. Hetzelfde beeld in de landbouw. Ook uit andere dingen blijkt dat het met de gelijkwaardigheid wel tegenvalt; in de hoogste politieke functies komen bijna geen vrouwen voor (in de lagere wel). Bij Intourist werken voor 90 % representatieve dames en we hebben in de hele Sovjet-Unie precies één vrouwelijke agente gezien, op de controleposten langs de weg, en in de steden zagen we alleen mannen. Tenslotte zien de vrouwen er over het algemeen vrij traditioneel uit. Rokken tot net over de knie en lang haar.

Wat wel echt heel prettig is, is dat je op straat niet gauw lastig gevallen wordt.

Huishoudelijk arbeid komt in de Sovjet-Unie geheel op de schouders van vrouwen terecht. Er schijnt wel een wet te zijn dat mannen ook moeten werken in de huishouding, maar wie controleert dat? Zeker niet op het gebied van de man/vrouw-verhouding kun je niet zomaar iets opleggen, daar is een geleidelijke ontwikkeling voor nodig. Het feit dat vrouwen ondanks alle zogenaamde gelijkheid toch nog speciale levensomstandigheden hebben; hun zorgen voor de kinderen, het zoeken van crèches als pa en ma naar het werk zijn, de regelmatige gang naar de abortuskliniek, al die dingen worden terzijde geschoven. Trouwens wat abortus betreft, dat is legaal en gratis. Voorbehoedsmiddelen heb je niet in de Sovjet-Unie en het komt vaak voor dat een vrouw ongewenst zwanger wordt. De omstandigheden waaronder die abortussen plaatsvinden laten heel wat te wensen over. Maar de arbeid is zogenaamd gecollectiveerd en daarmee is de kous van gelijkwaardigheid af. De bedrijfsleider van de kolchoz die we vroegen naar de functies van mannen en vrouwen, vertelde dat het officieel wel zo is dat mannen het zwaardere werk doen (ik had het idee dat hij ons wilde geruststellen). Maar we zagen niet wat we hoorden! Want wat is zwaarder werk? We zagen vrouwen keihard werken met hun handen, we zagen ze de producten verkopen van privé stukjes grond en we wisten dat zij zorgden voor het eten, de was en al dat soort dingen. Onze vraag hoe het stond met de collectivering van de huishoudelijke arbeid werd niet eens doorgeven door de vrouw die als tolk fungeerde. "Natuurlijk doen de vrouwen het werk". Hijzelf zag zijn functie als een soort vader en als hij niet goed voor zijn arbeiderskinderen zorgde zou hij de volgende keer niet herkozen worden.

De vrouwen van de eerste feministische organisatie, eind 70tiger jaren, zijn óf het land uitgezet, de gevangenis ingegooid, of zijn zodanig geïntimideerd dat ze met hun strijd gestopt zijn.

We hebben toch geprobeerd een van die vrouwen te vinden, maar na via via haar adres gevonden te hebben, bleek ze daar niet meer te wonen. Van een vriend van een feministe, die enkele dagen voordat ze het land uitgezet zou worden bij een auto-ongeluk om het leven kwam en volgens hem door de KGB vermoord is, hoorden we dat er ook wel nieuwe feministische vrouwen zijn, maar dat die niet zo met hun ideeën naar buiten treden. Dat geldt ook voor lesbische vrouwen. Die staan immers een gevangenisstraf van vijf tot tien jaar te wachten voor hun 'kapitalistische decadentie'.

We vinden het belangrijk om toch iets te vertellen over de vrouwen die in 1979 bij elkaar kwamen om de positie van vrouwen in de Sovjet-Unie aan te kaarten. Ze wilden dat doen door een feministisch blad op te richten. In eerste instantie maakten ze een 'samizdat', een onofficiële publicatie. Met carbonpapier in de typemachine maakten ze tien exemplaren. In het boekje stonden een aantal verhalen van vrouwen over hun ervaringen t.a.v. relaties, werk, seksualiteit, kinderen, religie en het dagelijks leven in de Sovjet-Unie. In de twee jaar werden de kopieën geleidelijk aan in beslag genomen en gebruikte de KGB zijn macht om de vrouwen het zwijgen op te leggen. Niet alleen hadden ze problemen met de KGB, ook binnen de dissidentenbeweging werden de discussies die zij wilde voeren gezien als van minder belang dan basisdemocratische rechten. Onderling waren er grote verschillen en de groep splitste zich in een religieus-feministische groep en een groep wiens ideeën te vergelijken zijn met westerse feministes.

De eerste groep eist voor vrouwen traditionele waarden op, geïnspireerd door de kerk. Voor hun staat de kerk voor verandering en verzet. Volgens de uitgewezen Julia Voznesenskaya: 'Het christendom trekt ons vooral aan vanwege zijn morele principes. We zijn het beu te horen dat alleen dat goed is wat de partij dient. We verlangen eeuwige waarden, rechtvaardigheid, liefde, niet steeds weer een nieuw pakket waarden iedere keer als weer een nieuwe Bolsjewiek-bandiet aan de macht komt".

Tatjana Mamanova, een uitgewezen feministe van de andere groep, is het daar helemaal niet mee eens en zij wil de positie van vrouwen in de Sovjet-Unie van vandaag niet oplossen door terug te grijpen naar oude waarden. Ze is anti-totalitair, wil een bewegende samenleving maar is niet antisocialistisch. In de samizdat schreef zij: "Lenin vergat nooit de vrouwen als hij tot de menigte sprak. De roep om gelijkheid voor alle mensen kan niet de helft van het menselijk ras uitsluiten. De revolutie bracht niet alleen bloedvergieten, maar ook een grote verandering ten goede voor het land (en voor individuen). Het enthousiasme in de Sovjet-Unie gedurende de 20ger jaren is bekend en voor iedereen te begrijpen. Er was een warmbloedige hoop op betere tijden, nieuwe persoonlijke relaties, een nieuwe familie. De Russische revolutie klonk door de gehele nieuwe wereld en de wereld is erdoor veranderd. De bevrijding van de maatschappij als geheel heeft geleidelijk aan de positie van vrouwen bevrijdt. In de Sovjet-Unie is dit proces echter een halt toegeroepen door de persoonsverheerlijking rondom Stalin".

Wij denken dat dat niet zoveel met Stalin te maken had, W.O. II wijt je toch ook niet aan Hitler, maar dat in die tijd de grenzen bereikt werden van wat er aan bevrijding te verwachten was van een systeem dat is gebaseerd op een sluitende theorie, die niet alleen alle andere dan arbeidsverhoudingen ontkent, maar ook in die arbeidsverhoudingen een groot deel van het werk van vrouwen bewust vergeet om zodoende een patriarchale maatschappijorganisatie in stand te kunnen houden. Hopelijk vinden er gauw weer vrouwen de moed om hun mond open te trekken, zodat er eens wat beweging in komt in die inmiddels vastgeroeste 'bevrijdingsmachinerie' daar. De steun voor radicale groepen uit het westen zullen ze hard nodig hebben om het de staat moeilijk te maken hun te isoleren.

Het probleem met solidariteit is misschien dat hun ideeën soms minder radicaal zijn dan de onze. Toch vinden we het belangrijker om hun te steunen omdat we het idee hebben dat het feminisme de sterkst onderdrukje beweging is in de Sovjet-Unie en dat dat bepaald geen toeval is!

 

Marlie Hollands en Michèl Post

 

Dit artikel heeft in 1987 in NN gestaan.