|
Is
kritisch consumeren een goed middel om de economie te veranderen en leidt
het ook tot een mooiere wereld? Met die vraag zal een werkgroep zich
tijdens de Tamtam-manifestatie gaan bezig houden. Mijn antwoord op
de vraag is een duidelijk "ja". Ik kan daar zo uitgesproken over
zijn omdat ik vind dat de maatschappij uiteindelijk niet meer is dan wat
individuele mensen er van maken. Uiteraard bestaan er allerlei
grotere verbanden (de economie, het kapitalisme, het patriarchaat), maar
ik geloof niet dat deze kunnen uitstijgen boven de onderdelen waaruit ze
zijn opgebouwd. Alle eigenschappen van de grotere gehelen moeten kunnen
worden verklaard uit de onderdelen. Het geheel is niet meer dan de
som der delen. Dit is een zogenaamd reductionistisch standpunt (zie ook
het stuk 'academisch' in deze krant). Wat op kleine schaal het huishouden
is, veroorzaakt op grote schaal iets wat economie wordt genoemd (oikos =
huis). Bezitterigheid van vele individuen mondt op grote schaal uit in
iets wat kapitalisme wordt genoemd. Wat het seksisme is van heel veel
individuen, leidt tot wat voor sommigen het patriarchaat is. Ik wil maar
zeggen dat die grote gehelen niet meer zijn dan de optelsom van hoe
individuen zich stuk voor stuk gedragen. Wat er ook gebeurt in de wereld,
er zitten mensen achter. En die kunnen veranderen.
Ja
maar, is dan de meest directe tegenwerping, mensen oefenen toch macht uit
over elkaar? Ze zijn daarom helemaal niet vrij om te veranderen. Uiteraard
ben ik het er mee eens dat er veel dwang/geweld is in de wereld. Maar:
-
Het
bestaan van dwang betekent niet dat er toch een systeem is.
-
Het
bestaan van dwang wordt vaak aangegrepen om op plekken waar geen dwang
is ook niks te doen.
-
De
grote invloed die sommige individuen hebben vanwege hun (machts-)positie
is naar mijn mening ook het gevolg van een wereld waarin massa's
mensen de verantwoordelijkheid van hun gedrag graag afschuiven op
anderen. Denk maar eens aan het naar de stembus stappen.
Luchtkastelen
Hoe mensen het voor elkaar krijgen om overal een systeem of structuur
in te zien is me onduidelijk. Het lijkt soms wel bijna op geloven. Ik heb
wel enig idee waaróm mensen die structuren graag zien. Niet
veranderingsgezinden gebruiken het als een mooi excuus om niet zelf te
hoeven veranderen zonder dat toe te hoeven geven. Veranderingsgezinden
denken volgens mij met het systeemdenken te kunnen voorkomen dat ze met
een beschuldigend vingertje naar individuele mensen moeten wijzen.
"Het zijn niet de mensen maar het is het systeem waar de fout ligt.
Als alle ellende op de wereld vast zou zitten op individuen dan kon het
nog wel eens lang duren voordat er wat verandert", zo redeneren zij.
De gedachte is waarschijnlijk ook dat mensen pas zin krijgen om aan
verandering mee te doen als niet zij maar anderen schuldig zijn, of het
systeem. Iets soortgelijks zit ook in het benadrukken van het begrip
patriarchaat in theorieën die het seksisme bekritiseren. Vaak is dat een
poging om aan te geven dat het seksisme maatschappelijk bepaald is en niet
vastzit op aangeboren eigenschappen van mensen. De mogelijkheid tot
verandering lijkt daardoor dichterbij te komen. Tegelijkertijd werd het
kwaad echter verplaatst van individuele personen naar iets op afstand,
iets ongrijpbaars. Op het eerste gezicht kan systeemdenken een hele
radicale en veranderingsgezinde indruk maken. Er spreekt de behoefte uit
de problemen in de wereld echt fundamenteel aan te pakken. Dat kan echter
ook via de weg van de individuele verandering, en zelfs beter. Om te
beginnen is het helemaal niet nodig om beschuldigend te doen naar mensen,
ook niet als je hen aanspreekt op hun gedrag. Dat kun je ook heel neutraal
doen. Gewoon door via het verspreiden van kennis het gedrag van mensen te
koppelen aan de gevolgen ervan in de wereld. Dat kan heel prettig zijn
voor mensen omdat je de problemen daarmee werkelijk grijpbaar maakt.
Iedereen kan vanaf dat moment direct aan de slag met veranderen én met
anderen op dingen aanspreken. Fundamenteel is deze aanpak omdat de
elementen waaruit het grote geheel is opgebouwd veranderen. Als de atomen
veranderen krijg je een hele andere stof. Het denken in termen van schuld
moet helemaal weg. Mensen zullen hun gedrag immers niet blijvend
veranderen als alleen schuld hen motiveert. Voor blijvende verandering
moeten het goede argumenten zijn. De systeem-denkers hebben het denken in
schuldigen naar mijn mening niet weggedaan. Ze hebben het slechts
verplaatst van individuele mensen naar het systeem (de vermeende
representanten daarvan, zoals Shell enzo).
Mensen
die uitgaan van het bestaan van een systeem hebben mij nog nooit duidelijk
kunnen maken waar zij denken te kunnen beginnen met het bewerkstelligen
van verandering. Wat ik wel zie is dat ze geneigd zijn zichzelf over te
slaan in hun naar mijn mening onmogelijke zoektocht naar
aangrijpingspunten om vat op de wereld te krijgen. Waar leidt de zoektocht
naar systeem-aangrijpingspunten naar toe? Naar het IMF, naar de staat,
naar Shell. Maar Shell bestaat toch alleen maar omdat er zo ontzettend
veel mensen in een autootje blijven rijden en bespoten groenten blijven
eten. Soms lijkt het alsof de systeemdenkmensen graag zelf de macht zouden
willen bezitten die ze aan deze instellingen toedichten. Maar hoe zal het
ze vergaan met al hun goede bedoelingen als ook zij in hun nieuwe positie
te maken krijgen met miljoenen mensen die niet bezig zijn om met hun
gedrag een zo mooi mogelijke wereld te veroorzaken?
Bij
Tamtam staat de economie erg centraal. Omdat er naar mijn mening niet
zoiets bestaat als een economisch systeem kan economie voor mij ook niet
centraal staan. Een betere economie leidt bovendien niet automatisch tot
een betere wereld. Een eerlijke verdeling van goederen hoeft bijvoorbeeld
nog niet tot een wereld zonder hiërarchie te leiden.
Ik
wil verder opmerken dat het niet alleen de consumptie van individuen is
die gevolgen heeft voor de economie. Veel vaker zou ook gedacht kunnen
worden aan zelf produceren. En iets geheel anders: een
voortplantingsstaking zou ook bijzonder veel gevolgen hebben voor economie
en milieu. In de werkgroep kritisch consumeren zal het daarom over
meer dan alleen de consumptie moeten gaan. Het hele gedrag van mensen
versus de economie van de hele wereld.
Ideeën
De aanpak die ik propageer is alle aspecten van je leven onder de loep te
nemen en te kijken wat de gevolgen ervan zijn voor de rest van de wereld.
Je hebt daar uiteraard heel wat informatie voor nodig, maar die is overal
te vinden. In de krant bijvoorbeeld. Of ik zoek zelf het een en ander uit
omdat ik vind dat ik van sommige verbanden te weinig kennis heb. Bevallen
de gevolgen van m’n handelingen me niet dan ga ik op zoek naar
alternatieven. Mijn aanpak komt gewoon neer op bewust leven. Ik blijf
steeds overal vragen over stellen. Zo'n kritische leefwijze gaat naar mijn
mening altijd samen met het opbouwen van kennis, en het leuke van kennis
is dat je die onbeperkt met anderen kunt delen, je kunt er anderen mee
bereiken. Veel mensen hebben bij zelf veranderen een nogal a-politiek en
geïsoleerd gevoel. "Wat haal ik nu uit in m’n eentje". Maar
dat gevoel hoeft dus helemaal niet. Integendeel. De kennis die nodig is om
zelf te veranderen is de inhoud voor het contact met anderen. De gevolgen
van alleen mijn eigen gedrag zullen niet zo heel groot zijn in de wereld.
Ik ben maar één mens. Daarom bedenk ik bij alles wat ik doe de gevolgen
als anderen het ook zo zouden doen. Zet het in dat geval zoden aan de
dijk, dan is er genoeg reden er mee door te gaan én te proberen anderen
er in mee te krijgen. Deze weg van verandering is misschien wel erg lang
(hoeft niet) maar het is de enige manier die naar mijn mening geen
luchtkasteel is en niet net zo gemakkelijk weer teruggedraaid kan worden
of verwateren. Zeker niet wanneer mensen de ideeën die bij die
veranderingen horen stevig in hun hoofd hebben en actief blijven doorgaan
met filosoferen. Doe mee!
Kleine
tegenwerpingen
Mensen zouden puur praktisch de mogelijkheden niet hebben om te
veranderen. Kritisch consumeren zou bijvoorbeeld altijd duurder uitpakken.
Ik vertrouw dat argument niet als ik zie dat mensen gigantisch veel
mogelijkheden ongebruikt laten. Ik denk dat heel veel mensen vergeten dat
zelf veranderen ook inhoud dat je actief op zoek gaat naar de
mogelijkheden die er zijn. Zo hoort bij kritisch consumeren wat mij
betreft ook de keus om heel veel dingen helemaal niet te consumeren
(personenauto's bijvoorbeeld, of koffie uit derde wereld landen, of
producten waar dieren voor dood gemaakt moeten worden), en als je dat doet
hou je alleen maar geld over lijkt mij, ondanks het feit dat biologische
groente en lijnolieverf duurder zijn. Een andere vraag is of je alle
problemen op de hele wereld wel bestrijkt wanneer je alleen maar bezig
bent met zelf veranderen. Want misschien raken sommige dingen wel helemaal
niet aan je persoonlijke leven. Behalve consumeren kun je echter ook
gewoon kritiek geven op allerlei zaken. En als je zelf verder niet direct
materieel bijdraagt aan een probleem zit je misschien gewoon wel goed. Op
dezelfde manier als voor die zaken waar je al in veranderd bent. Je moet
je er op een bepaald moment ook bij kunnen neerleggen dat je invloed
gewoon beperkt is. Grote veranderingen zullen er pas komen als heel veel
mensen meewerken. Je kunt je invloed vergroten door jezelf in het
middelpunt te zetten door middel van acties. Daarmee kun je misstanden
aankaarten, maar verval niet in vijanddenken. Veel problemen concentreren
zich weliswaar op één plek (oorlogen, milieurampen), de oorzaken hoeven
daar echter helemaal niet te liggen. Die liggen vaak op afstand, in het
gedrag van vele mensen. Blijf, ook als je actie voert, duidelijk maken hoe
ieder voor zich kan bijdragen aan het doen verdwijnen van de problemen.
Maak van mensen geen passieve toeschouwers. Demonstreer tegen Shell maar
propageer dan ook biologisch eten en het boycotten van autoos, en doe dat
zelf ook.
Soms
is er de praktische tegenwerping: "Met wat jij/jullie willen kun je
je overal wel mee bezig gaan houden". Mijn antwoord: juist door het
bij jezelf te houden wordt het nu tenminste eens mogelijk om op alle
terreinen tegelijk actief te zijn. Want wat verandert er aan de wereld als
iedereen op slechts één van de 1001 punten waarin je radicaal zou moeten
zijn radicaal is, en dan ook eens nog op een manier waarbij je jezelf
overslaat en je het hogerop zoekt, omdat je steeds maar 'anderen' wilt
bereiken of het systeem wilt veranderen? Volgens mij verandert er dan
niks.
En
er is de meer conservatieve tegenwerping: "Tjee, het lijkt wel alsof
álles anders moet, overal is volgens jullie iets mee mis, je kunt geen
scheet meer laten". Antwoord: laat die scheten maar gewoon gaan. En
verder, als je weinig zin hebt om alles kritisch te bekijken dan is het
volgens mij tijd om een keuze te maken. Of je zegt dat je gewoon
conservatief bent of moedeloos, of je zegt dat je overal tevreden mee
bent. En dan niet meer zeuren!
Een
vraag die ook vaak te horen is: "Blijf je hoe dan ook niet gevangen
binnen de kapitalistische logica? De wet van vraag en aanbod blijft toch
van kracht?" Antwoord: wat is er mooier dan de wet van vraag en
aanbod? Als die wet er al zou zijn dan is één ding heel belangrijk: zorg
voor de juiste vraag en ga niet uit van het kapitalistische aanbod. Neem
alleen genoegen met producten die milieuvriendelijk en kleinschalig zijn
geproduceerd, vervoerd en verpakt, en die niet van heel ver komen.
Producten die niet uit hongerloon-fabrieken komen, die duurzaam zijn én
her te gebruiken. Producten die veganistisch zijn, enzoverder.
De
praktijk
Een voorbeeld waarin ik zelf gedrag en een maatschappelijk probleem
koppel.
Ik
vind dat er veel te veel mensen op de wereld zijn. De overige natuur komt
steeds meer in de verdrukking. Een duurzame verhouding met die natuur
lijkt al nauwelijks meer mogelijk, vooral op het gebied van de
energievoorziening. En dat wordt alleen nog maar erger als de mensen in de
derde wereld het materieel ook beter gaan krijgen, hetgeen op zich zeer
wenselijk is. Waarom zoveel plek voor de soort mens en steeds minder voor
andere diersoorten? Mijn voorstel is een grote campagne tegen de
voortplanting. En dan natuurlijk ook zelf een flink lange tijd niet meer
aan voortplanting doen (en wel aan seks wat mij betreft).
Michèl
Post
Dit
artikel verscheen eerder de TamTam-krant
rond het congres
"TamTam - naar een andere economie" -
1990
|