Diaserie materiaalgebruik in Het Groene Dak Utrecht

	Materialen

Materiaalgebruik in Het Groene Dak

Afbeelding 1 - Overzicht project Het Groene Dak Utrecht Voordorp.

Overzichtstekening in perspectief van Het Groene Dak: een ecologisch woningbouwproject in Utrecht (Voordorp) bestaande uit 40 huurwoningen en 26 koopwoningen.

	Afbeelding 2 - Schema levensloop bouwmateriaal Tijdens de bouw is voor zover het budget dat toeliet zo veel mogelijk gebruik gemaakt van milieuvriendelijke materialen. Bij de afweging of een materiaal als ecologisch verantwoord kan worden beschouwd is het belangrijk om naar de totale "levensloop" ervan te kijken. Dus naar de milieuaspecten tijdens de winning, de verwerking, het gebruik (als huis in ons geval), en wanneer het weer vrijkomt als sloopafval. Over sloopafval: een groot deel van de afvalstroom in Nederland bestaat uit bouwafval, afval dat ontstaat tijdens nieuwbouw en renovatie en bij de sloop van gebouwen. Deze afvalstroom kan op meerdere manieren worden ingedamd. Kiezen voor materialen die opnieuw gebruikt kunnen worden. Het verwerken van industrieel afval in bouwmaterialen maakt ze meestal ongeschikt voor hergebruik. Kiezen voor renovatie in plaats van sloop + nieuwbouw is ook een vorm van hergebruik. Demontabel bouwen, zodanig bouwen dat materialen weer gemakkelijk voor hergebruik geschikt gemaakt kunnen worden. Het gebruik van kalkmortel in plaats van harde specie is een voorbeeld van demontabel bouwen. Een ander voorbeeld is het gebruik van glas-, en steenwol in plaats van het alles aan elkaar plakkende PUR-schuim. Gebruik van sloopafval in nieuwe gebouwen. Een voorbeeld hiervan is het gebruik van beton en/of puingranulaat in beton.
	Afbeelding 3 - 4 stappenschema ABCD Een iets andere meer op de praktijk gerichte methode om afwegingen te maken is het zogenaamde 4 stappenschema.
	Afbeelding 4 - Schema binnenklimaataspecten Een derde wijze om afwegingen te maken is de zogenaamde bouwbiologische benadering. In deze benadering staat vooral het binnenklimaat en de (daarmee samenhangende) gezondheid centraal. In Het Groene Dak heeft de bouwbiologische benadering geen grote rol gespeeld. Het gebruik van milieuvriendelijke materialen leidt bijna automatisch tot een gezond binnenklimaat. Er zijn uitzonderingen: het gebruik van tropisch hardhout is bijvoorbeeld slecht voor het milieu maar op zich niet slecht voor het binnenklimaat.
	Afbeelding 5 - Lijst materialen gebruikt in Het Groene Dak: In Het Groene Dak zijn de volgende materialen gebruikt: Fundering: Beton met daarin betongranulaat Heipalen van gewoon beton Vloer Betonnen Stelcon vloersysteem Begane grond vloer-isolatie van polystyreen (R-waarde van 1,3 naar 2,5 m2K/W) Wanden Dragende wanden van kalkzandsteen in plaats van beton Isolatie kopsegevels met glaswol (R-waarde van 2 naar 3,2 m2K/W) Gevelelementen bestaande uit vurenhout + glaswol + PE-dampremmende laag + Fermacelplaat Gevelbekleding vanaf eerste verdieping Western Red Cedar Binnenwanden rookgasontzwavelingsgips in plaats van fosforgips Dak Vurenhouten dakdozen met glaswolisolatie (R-waarde van 2,0 naar 3,2 m2K/W) Dakpannen van beton in plaats van meer de duurzame keramische pannen Kozijnen Buitenkozijnen van gelamineerd vurenhout; Glaslatten van meranti (tropisch hardhout); Binnenkozijnen van vurenhout, blank gelakt; Low-Emittance glas (merk: Ecoplus-glas) in de woonkamers (k-waarde van 3,0 naar 1,9 W/m2K Overige ramen dubbel glas Schilderwerk met lijnolieverf (grondlaag niet met lijnolieverf in verband met garantieregeling) Alle dakramen houten Velux dakramen (in plaats van PVC-ramen) Leidingen Binnenriolering van PPC (poly-propyleen-di-carbonaat) Buitenriolering van PE (poly-ethyleen; met PVC (PVA) hulpstukken Hemelwaterafvoeren van PP (poly-propyleen) in plaats van PVC CV-leidingen VPE (vernetztes poly-ethyleen) + stalen buizen Elektriciteit mantelbuis van PVC Regenwaterleidingen van PB (poly-butyleen) Bouwafval Inzameling van bouwafval in 6 fracties
	Afbeelding 6 - Fundamenten Het gebruik van beton leidt in tegenstelling tot bijvoorbeeld het gebruik van kalkzandsteen als gevolg van de grindwinning tot grootschalige landschapsaantasting. De funderingsbalken zijn gemaakt van beton waarvan het grind voor 20 procent is vervangen door betonafval (betongranulaat). In totaal bevat het beton daardoor 10 procent afvalbeton. Dit is tevens de maximaal toegestane hoeveelheid.
	Afbeelding 7 - Fundament + vloerelementen (nog open) Afbeelding 8 - Fundament + vloerelementen (gesloten)
	Afbeelding 8 - Fundament + vloerelementen (gesloten)
	Afbeelding 9 - Kalkzandsteen i.p.v. beton (het bouwen) In de bouw wordt veelal met beton gewerkt. Bij Het Groene Dak zijn de dragende wanden van kalkzandsteen gemaakt. Er is voor kalkzandsteen gekozen omdat het voor bijna 90 procent uit zand bestaat en zand geen schaarse grondstof is. Dit in tegenstelling tot grind (nodig voor beton) waarvoor op grote schaal landschapsaantasting plaats vindt.
	Afbeelding 10 - Kalkzandsteen i.p.v. beton (de muren)
	Afbeelding 11 - Dakdozen van vurenhout met glaswolisolatie
	Afbeelding 12 - Binnenmuren rookgasontzwavelingsgips
	Afbeelding 13 - Polystyreen vloerisolatie Het zou beter geweest zijn als voor de isolatie van de beganegrondvloer steenwol gebruikt was, maar omdat dit duurder was is gekozen voor polystyreen (piepschuim). Gelukkig is polystyreen een kunststof waarbij geen CFK's gebruikt worden. Het blaasmiddel is pentaan.
	Afbeelding 14 - Isolatie met glaswol achtergevel
	Afbeelding 15 - Isolatie met glaswol zijgevel Voor de isolatie van de gevels en het dak is gekozen voor glaswol en niet voor isolatiemateriaal van cellulose (bijvoorbeeld Isofloc). Dit laatste is wel milieuvriendelijker maar eist een nogal afwijkende bouwwijze en is daardoor moeilijk in te passen.
	Afbeelding 16 - Woonkamer met L.E.-glas In alle woonkamers is Low Emittance glas toegepast (merk: eko-plus) met k-waarde van 3,0 naar 1,9 W/m2K.
	Afbeelding 17 - Detaillering zonder CFK-houdende isolatieschuimen In plaats van polyurethaan schuim (PUR) is op veel plaatsen glaswol gebruikt.
	Afbeelding 18 - Gevelelementen (vurenhout + gipsvezelplaat + PE-dampremmer) Tropisch hardhout is een voorbeeld van een materiaal dat alleen bij de winning milieuproblemen geeft. Ook voor tropisch regenwoud geldt dat wanneer het eenmaal is verdwenen het niet meer terug komt. Een alternatief vormt naaldhout uit bijvoorbeeld de Scandinavische landen. Het is paradoxaal dat door markontwikkelingen kozijnen van naaldhout op dit moment duurder zijn dan kozijnen van hardhout. De geprefabriceerde gevelelementen bestaan uit een raamwerk van vurenhouten regels, aan de binnenkant afgewerkt met gipsvezelplaat (Fermacel), en een dampremmende laag van PE-folie
	Afbeelding 19 - Raamdorpels met aluminium onderregel + hardhouten glaslat Om houtrot te voorkomen zijn de kozijnen aan de onderkant afgewerkt met aluminium. Ook zijn glaslatten van tropisch hardhout gebruikt.
	Afbeelding 20 - Afbeelding 20 - PPC binnnenriolering kruipruimte Inleiding kunststoffen: door het gebruik van veel kunststoffen en synthetische verf is de vraag naar olie, dat voor deze producten als grondstof dient, groot. Het boren naar olie en vooral het transport van olie brengt grote risico's met zich mee. Bovendien is olie in tegenstelling tot bijvoorbeeld hout en lijnolie (grondstof voor natuurverf) een niet vernieuwbare grondstof. Dat wil zeggen op = op. Een grote prioriteit had voor ons het vermijden van PVC. Minder PVC betekent minder o.a. risicovol chloortransport en minder dioxinen uit verbrandingsovens. Voor de binnenriolering is gebruik gemaakt van PPC (polypropyleen- dicarbonaat), een chloorvrije kunststof. PPC kan niet zoals PVC verlijmd worden, de verbindingen bestaat uit schuifsokken met daarin rubberen afdichtingsringen. Dit maakt het systeem ook demontabel en dus geschikt voor hergebruik.
	Afbeelding 21 - PPC binnnenriolering verdiepingsvloer
	Afbeelding 22 - PE buitenriolering Voor de buitenriolering is gebruik gemaakt van PE (polypropyleen). Ook PE kan niet verlijmd worden en ook hier wordt gebruik gemaakt van schuifsokken met rubberen afdichting. Dat buiten van PE gebruik gemaakt is en binnen van PPC, komt omdat PPC niet drukvast genoeg is. Waarom niet overal van PE gebruik gemaakt is komt omdat PE duurder is dan PPC.
	Afbeelding 23 - PP regenwaterafvoeren De hemelwaterafvoeren zijn van polypropyleen (met hulpstukken van PVA - polyvinylacetaat (dit bevat wel chloor).
	Afbeelding 24 - PVC regenwaterafvoeren schuurtjes De prefab schuurtjes zijn beslist niet ecologisch verantwoord. Ze zijn uitgevoerd in gewolmaniseerd hout en met PVC hemelwaterafvoer.
	Afbeelding 25 - PVC elektriciteitsmantelbuizen op verdiepingsvloer Ook voor elektriciteitsbuizen bestaat nog geen alternatief en ook deze zijn dus nog van PVC.
	Afbeelding 26 - EPDM dakfolie op dakkapellen
	Afbeelding 27 - EPDM dakfolie projecthuis onder grasdak Om het grasdak op het projecthuis waterdicht te maken is gebruik gemaakt van EPDM-folie (ethyleen polypropyleen di-monomeer). Dit is een kunstrubber met redelijk goede milieu-eigenschappen. Dakpannen zijn nog milieu-vriendelijker maar pannen kunnen bij platte daken, of bij daken met een kleine dakhelling niet gebruikt worden. In dat geval is EPDM te prefereren boven PVC dakbanen of bitumineuze dakbedekking.
	Afbeelding 28 - Natuurverf Voor het schilderwerk is gebruik gemaakt van natuurverf op lijnoliebasis (merk: Aquamarijn). Het voordeel van natuurverf is dat het wordt vervaardigd van vernieuwbare grondstoffen. De moderne natuurverven doen kwalitatief niet onder voor de chemisch alkydharsverfen (op grotendeels aardolie en deels lijnoliebasis). In Het Groene Dak is uitdrukkelijk geen gebruik gemaakt van acrylaat-dispersie verf omdat deze verfsoort alleen maar een milieu-voordeel heeft tijdens de verwerking. Met betrekking tot de winning, productie en vooral als afvalproduct is deze verf veel milieu-onvriendelijker dan acrylaat dispersieverf zowel als natuurverf.
	Afbeelding 29 - Kozijn geschilderd met natuurverf Natuurverf is in alle kleuren verkrijgbaar. Een nadeel van natuurverf is dat het een langere droogtijd heeft. Een ander probleem (waar Het Groene Dak nog mee te kampen gehad heeft) is dat natuurverf nog steeds geen KOMO-keur heeft, en het daardoor moeilijk is het toe te passen in de gesubsidieerde bouw. Middels een zelf georganiseerde garantie constructie is het ons toch gelukt natuurverf toe te passen. Inmiddels lopen er elders officiële proefprojecten die er toe moeten leiden dat natuurverf in de normbladen van de garantie-instituten gaat worden opgenomen.
	Afbeelding 30 - Western Red Cedar kopgevel Vanaf de eerste verdieping zijn de gevels afgetimmerd met Western Red Cedar. Dit is een houtsoort (zachthout) afkomstig uit Canada die niet behandeld hoeft te worden en als zodanig voor 30 jaar gegarandeerd wordt. Na verloop van tijd kleuren de planken grijs. Inmiddels is gebleken dat dit hout niet afkomstig is uit een duurzame vorm van bosbouw. Milieugroepen in Canada protesteren tegen de onverantwoorde en grootschalige kaalkap van primaire Red Cedar bossen ten behoeve van de export. De houtsoort is inmiddels op de zwarte lijst beland.
	Afbeelding 31 - Western Red Cedar verspringing van B- naar C-cluster
	Afbeelding 32 - Western Red Cedar vanaf eerste verdieping 4 kamerwoningen
	Afbeelding 33 - Binnenkozijnen van vurenhout Voor de binnenkozijnen is vurenhout gebruikt.
	Afbeelding 34 - Prefab schuurtjes gewolmaniseerd vuren Voor de schuurtjes is gewolmaniseerd vuren gebruikt. Wolmanzouten zijn zeer schadelijk voor het milieu. Het spoelt uit en maakt van het hout chemisch afval.
	Afbeelding 35 - Voorlichtingsborden van robiniahout
	Afbeelding 36 - Toegangshekken van kastanjehout De toegangshekken zijn van kastanjehout gemaakt. Een zeer duurzame inlandse houtsoort.
	Afbeelding 37 - Serre van Western Red Cedar hout De vloeikas is van Western Red Cedar hout gemaakt.
	Afbeelding 38 - Keuken in projecthuis van massief esdoornhout
	Afbeelding 39 - Afvalschuurtje met vurenhout, kookverf en grasdak Met subsidie van de reinigingsdienst van de Gemeente Utrecht is op het binnenterrein een afvalschuurtje gebouwd. Hier kunnen de bewoners hun afval in veel meer dan 2 fracties inleveren. Met de reinigingsdienst zijn afspraken gemaakt over het legen van de containers. Het schuurtje is van vurenhout dat is geschilderd met zogenaamde kookverf. Dit is een traditionele Scandinavische verf voor ruw hout en is gemaakt van rogge, en tarwemeel vermengt met 10 procent lijnolie en aardpigment. Het dak is een licht soort vegetatiedak met vetplantjes (ook wel sedumdak genoemd). De waterdichte laag wordt gevormd door EPDM-folie.
	Afbeelding 40 - Betonpannen Uit bezuinigingsoverwegingen is gekozen voor betonpannen. Een milieuvriendelijker keuze was keramische pannen geweest, daar deze bijna twee keer zo lang meegaan. Deze meest duurzame dakbedekking met pannen zijn keramische pannen voorzien van een laagje glazuur.
	Afbeelding 41 - Projecthuis: houtconstructie Het projecthuis op het binnenterrein, dat dienst doet als buurthuis en informatiecentrum, is een zelfbouwproject geweest. In dit gebouwtje hebben we een aantal dingen weten te realiseren die in de woningen niet gelukt zijn. De meest opvallende zaken zijn houtskeletbouw, muren van leem, en een grasdak.
	Afbeelding 42 - Bouw projecthuis met stroleem (bekisting) De muren zijn van stroleem: een mengsel van tarwestro en leem. Aan de stijlen van de houtskeletwand wordt een tijdelijke bekisting gemonteerd en deze wordt volgestampt met stroleem.
	Afbeelding 43 - Afwerking van stroleemwand met leemstuc De strolemen wand wordt afgewerkt met leemstuc bestaande uit zand (meer dan 80%), klei en gerststro.
	Afbeelding 44 - De opbouw van de afwerking van de strolemen wanden buiten is als volgt: Stroleem Leemstuc (meer dan 80% zand, klei, löss, mergel en gerststro) Kalktrasmortel Kalktrascementmortel Van belang is het dat de afwerklaag kan ademen. Afwerken met cement is daarom ongewenst.
	Afbeelding 45 - Grasdak projecthuis Het dak van het project huis is van gras voorzien.
	Afbeelding 46 - Inrichting + afwerking projecthuis
	Afbeelding 47 - Geëxpandeerde kleikorrels voor in grasdak Deze kleikorrels zijn licht en nemen veel water op. Vermengt met turf zijn ze daarom geschikt als aardelaag voor grasdaken.
	Afbeelding 48 - Overzicht projecthuis
	Afbeelding 49 - Traditioneel grasdak met berken onderlaag
	Afbeelding 50 - Ecoproject "Laher Wiese" bij Hannover Duitsland